عمرو بن حمق خزاعی
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| زادروز | دست‌کم ۳۰ سال پیش از هجرت |
| خویشاوندان | آمنه بنت شرید |
| درگذشت | ۵۰ق |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | پس از صلح حدیبیه |
| هجرت به | تبعید به شام و هجرت به کوفه |
| دیگر فعالیت‌ها | راوی |
عَمرو بن حَمِق خُزاعی(درگذشت ۵۰ق) صحابی پیامبر(ص) و از یاران امام علی(ع) و امام حسن(ع) بود. وی در جنگ جمل، صفین و نهروان به حمایت از امام علی(ع) شرکت کرد. عمرو بن حمق به‌دست نیروهای معاویه به شهادت رسید و نخستین شخصی بود که سَرش در اسلام شهر به شهر گردانده شد. نام وی در شمار راویان احادیثی از پیامبر(ص) ازجمله حدیث غدیر نیز وجود دارد.
پیش از اسلام
عمرو بن حمق بن کاهن بن حبیب خزاعی از قبیله خزاعه است. درباره زندگی او پیش از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست. گفته شده او در هشتاد سالگی به شهادت رسید. از این رو با توجه به اینکه سال شهادت او را سال ۵۰ق دانسته‌اند، دست‌کم سی سال قبل از هجرت به دنیا آمده است.
دوران پیامبر (ص)
به گفته ابن اثیر عمرو بعد از صلح حدیبیه به نزد پیامبر(ص) رفت و اسلام آورد، البته وی قول دیگری نیز نقل کرده که پس از حجة الوداع اسلام آورده اما قول اول را صحیح‌تر دانسته است. وی از اصحاب پیامبر(ص) بود و از ایشان احادیثی حفظ کرد و جبیر بن نُفَیر، رفاعة بن شداد و دیگران از وی حدیث روایت کرده‌اند. وی همچنین از راویان حدیث غدیر است. همچنین نقل است روزی عمرو، رسول خدا(ص) را سیراب کرد، آن حضرت در حق وی چنین دعا کرد: «اَللّهُمَّ مَتِّعهُ بِشَبابِه» خدایا او را از جوانی‌اش بهره‌مند ساز. عمرو نیز به برکت این دعا، هشتاد سال بر او گذشت ولی یک موی سفید در رویش دیده نشد.
در زمان خلفای سه‌گانه
عمرو، پس از پیامبر (ص) مدتی در شام و به نقلی در مصر سکونت داشت و پس از آن به کوفه آمد و در آنجا اقامت گزید.
وی از مخالفان عثمان بود. به گزارش محمد بن جریر طبری، عمرو بن حمق خزاعی و عده‌ای دیگر که در کوفه مخالف عثمان بودند جلسه‌ای ترتیب دادند. سعید بن عاص مخالفت این عده را به عثمان گزارش کرد و عثمان دستور می‌دهد که همگی به شام تبعید شوند. به گفته ابوعمر در الاستیعاب، عمرو از کسانی بود که به طرف مدینه (برای اعتراض به رویه و انحرافات عثمان بن عفان از سنت) حرکت کرد و از چهار نفری بود که به خانه عثمان حمله کرد. برخی وی را به عنوان قاتل عثمان معرفی کرده‌اند که نُه ضربه بر وی وارد کرده است.
- همچنین ببینید: ماجرای قتل عثمان
همراهی با حکومت امام علی
پس از به خلافت رسیدن امام علی(ع)، عمرو بن حمق از شیعیان نزدیک او شد. کَشّی وی را از حواریون حضرت علی(ع) معرفی کرده است. بنابر نقلی عمرو بن حمق برای حضرت علی به منزله سلمان فارسی نسبت به پیامبر(ص) بود.
وی در جنگ جمل، صفین و نهروان شرکت کرد. امام به عمرو فرمود:ای کاش در سپاه من صد نفر مانند تو بودند و درباره او چنین دعا کرد: «خدایا دلش را به تقوا روشن گردان و راه راستت را به او بنما».
در جنگ صفین عمرو بن حمق زمانی که سپاهیان معاویه قرآن‌ها را بر نیزه‌ها زدند، به دفاع از امام علی(ع) پرداخت و در مخالفت با این گروه خطاب به امام علی(ع) گفت:
- ای امیرمؤمنان! به خدا قسم ما تو را به خاطر تعصب بر باطل اجابت و یاری نکردیم. اجابت نکردیم مگر خداوند را و طلب نکردیم مگر حق را. و اگر کسی غیر از تو به آنچه که تو ما را به آن دعوت می‌کردی، دعوت می‌کرد، درگیری و گفتگو در آن قوت می‌گرفت و حق نابود می‌شد.
عمرو از یاران امام(ع) بود که در ماجرای حکمیت در کنار افرادی مانند حسن بن علی(ع)، حسین بن علی(ع)، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر و مالک اشتر در جلسه امام علی(ع) با نماینده معاویه، بر شرایطی که امام علی(ع) برای حکمیت تعیین کرد، گواهی دادند.
شهادت
عمرو از یاران امام حسن(ع) نیز به شمار می‌رود. پس از صلح امام حسن(ع) و به حکومت رسیدنِ معاویه، زیاد به حکومت کوفه منصوب شد و به تعقیب و کشتار بزرگان شیعه پرداخت. به همین جهت عمرو بن حمق از کوفه فرار کرد. اما در سال ۵۰ قمری به دست عوامل معاویه به شهادت رسید. درباره نحوه شهادت وی اختلاف است:
برخی گفته‌اند معاویه پس از دادن امان‌نامه، وی را به قتل رساند. نامه امام حسین(ع) به معاویه نیز مؤید همین مطلب است:
- «مگر تو نبودی که عمرو بن حمق خزاعی همان مردی که پیکر و صورت او بر اثر کثرت عبادت رنجور گردیده بود را شهید کردی؟ آن هم بعد از آن امان‌ها و پیمان‌ها که به او دادی؟ امان‌ها و پیمان‌هایی که اگر به آهوان بیابان داده بودی از سر کوه‌ها با اطمینان فرود می‌آمدند.
برخی اسارت وی را به دست بلتعه بن ابی‌عبدالله عامل معاویه دانسته‌اند. بلتعه پس از دستگیری عمرو، وی را نزد عبدالرحمن بن عبدالله ثقفی حاکم موصل فرستاد. عبدالرحمن نامه‌ای به معاویه نوشت و دستگیری عمرو بن حمق را به اطلاع معاویه رساند، معاویه ضمن متهم کردن عمرو به شرکت در قتل عثمان نوشت: «عمرو خودش می‌داند که با نیزه‌ای که در دست داشت نُه ضربه بر عثمان بن عفان نواخته است. ما هم نمی‌خواهیم بیش از این به او تجاوز کنیم، شما هم نُه ضربه بر او وارد سازید.» عبدالرحمن او را بیرون آورد و دستور داد فرمان یاد شده را اجرا کردند. عمرو در ضربه نخستین یا دوم جان سپرد.
ابن عبدالبر کشته‌شدن عمرو بن حمق را بر اثر گزیدن مار در هنگام پنهان‌شدنش در غار دانسته است. وی گفته است عامل زیاد که در تعقیب عمرو بود او را مرده یافت و سرش را از تن جدا کرده و برای زیاد فرستاد و زیاد آن را برای معاویه.
فرستادن سر به شهرها
پس از شهادت عمرو، معاویه دستور داد سر وی در شهرهای مختلف نمایش داده شود. پس از آن معاویه دستور داد سر عمرو را برای همسرش آمنه بنت شرید که در زندانی در دمشق به سر می‌برد، بفرستند. همسر عمرو، معاویه را نفرین کرد. معاویه دستور احضار او را به دارالخلافه داد، و میان آن‌ها گفت‌و‌گوی تندی پیش آمد.
آرامگاه عمرو بن حمق
ابن اثیر (متوفای ۶۳۰ق) زیارتگاهی را در بیرون شهر موصل برای عمرو بن حمق شمرده و گفته است که سعید بن حمدان (پسر عموی سیف‌الدوله و ناصرالدوله حَمدانی)این ساختمان را در شعبان سال ۳۳۶ق ساخته بود.
پانویس
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص ۳۶۷.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۷.
- ↑ امینی، الغدیر، مترجم واحدی، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص ۳۶۷.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۷؛ نگاه کنید به: ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج۲، ص۵۲۶.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، مترجم پاینده، ج۶، ص۲۱۹۹.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، ص۱۸۸.
- ↑ رجال الکشی - إختیار معرفة الرجال، ص۲۱۰.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۳۴، ص۲۷۴.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۵۸.
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۴۸۲.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الاخبار الطوال، ص۱۹۶.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ص۶۹.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ الامامه و السیاسه، دینوری، ص۱۵۶.
- ↑ قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۵۹.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۸.
- ↑ قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۶۲-۴۵۹.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۸.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالمعرفه، بیروت، ۲۰۰۱م.
- ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، دارالکتاب العربی، بیروت، بی‌تا.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، درالکتب العلمیه، بیروت ۱۹۹۵م.
- ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق: طه محمد الزینی، موسسة الحلبی و شرکاه، بی‌جا، بی‌تا.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۶م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمه: واحدی، محمد تقی، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۳۹۰م.
- دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، منشورات الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، منشورات رضی، قم، افست از چاپ مکتبة الحیدریه، نجف، ۱۹۶۱م.
- قرشی، باقر شریف، زندگی حسن بن علی(ع)، ترجمه: حجازی، فخرالدین، موسسه انتشارات بعثت، تهران، ۱۳۵۳ش.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی اختیار معرفة الرجال، محقق: طوسی، محمد بن حسن / مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- محمد بن جبیر، طبری، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، مترجم: ابوالقاسم، پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۲ش.
- مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، تصحیح غفاری، علی‌اکبر و محرمی زرندی، محمود، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، محقق: میر شریفی، علی، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- نصر بن مزاحم، وقعة صفین، محقق: هارون، عبد السلام محمد، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.